De retraitetijd komt eraan. De zomer is door de vakantietijd van oudsher een periode waarin retraites vallen. Ik heb heel wat peentjes gezweet tijdens stilteretraites in de Tiltenberg in Vogelenzang, destijds het retraite-mekka van de Nederlandse zenwereld. Dat zweten was niet alleen vanwege de brandende zomerzon, maar ook door de ongewone ‘aanslag’ die zo’n retraite doet op je wijze van zijn. Maar er is geen enkele retraite geweest waar ik spijt van had. Integendeel. Ze hebben mij zonder uitzondering heel veel gebracht. Sesshins kunnen in vorm nogal variëren. Wat de Japanse traditie voorschrijft, kan immers worden veranderd: de te reciteren soetra’s, het aantal zitperioden, het dagschema en nog veel meer. Maar de stilte blijft en zij blijft ongeschonden, hoe de structuur van de hedendaagse sesshin ook uitpakt! Dit aspect is onveranderlijk. Stilte is onverbrekelijk verbonden met het wezen van een zenretraite.
In de zenwereld worden deze indringende samenkomsten meestal sesshins genoemd. Sesshin zou je kunnen vertalen met ‘in het hart geraakt worden’. In het Engels: to touch the mind, maar ook to receive, to convey the mind. In ‘receive’ en ‘convey’ zit het begrip ‘ontvangen’. En ‘mind’ wordt vaak vertaald als ‘geest’, maar ‘hart’ is breder en komt meer in de buurt van het woord shin, dat in sesshin voorkomt. Shin omvat in feite hart én hoofd én hara (buik), waar het intuïtieve weten zetelt - het ‘stilte-weten’. Nog beter is het wellicht om bij shin te spreken van ‘het gewone leven’ of ‘het leven zoals het is’. Want ‘mind’ is - bijvoorbeeld volgens de antieke zenmeester Dogen - ook ‘bergen, rivieren en de machtige aarde, de zon en de maan en de sterren’. Alle wezens, al het bestaande inbegrepen dus. En dan kom je bij het vertalen van het woord sesshin uit op iets als: je leven volledig ervaren zoals het is. Waardoor je in het hart kan worden geraakt. En zonder stilte zou dit laatste niet gebeuren. De voedingsbodem van stilte is niet alleen de basis van de sesshin, maar ook wat de sesshin tot sesshin maakt. Stilte stilt tot op zekere hoogte onze honger, lest tot op zekere hoogte onze dorst. Daarom kan ik zeggen dat sesshin uiteindelijk betekent: in het hart geraakt worden door het aanvaarden van je leven zoals het is. En zonder die stilte zou ik dit niet durven beweren.
Sesshins komen voort uit de monastieke zentraining en vormen in feite het hart van de zenbeoefening. Ze zijn zo wezenlijk voor een serieuze zentraining dat ook de westerse lekenbewegingen ze onverkort hebben overgenomen, soms met wat aanpassingen en vereenvoudigingen van de rituelen.
De zes jaar geleden overleden Amerikaanse zenmeester Robert Aitken roshi kenschetste in zijn Sesshin-onderricht voor nieuwkomers op één van de websites van het Berkeley Zen Center een sesshin als volgt: ‘Tijdens een sesshin richt je je met alles wat je in huis hebt op één ding: alleen maar je adem tellen, alleen maar je koan, verder niets. Vergeet jezelf in die beoefening volkomen, alleen zo komen dingen tot verwerking.’ Om tot die focus, tot die concentratie en ‘overgave’ te komen, nemen de deelnemers aan een sesshin dus de hele periode volledige stilte in acht. Ze spreken niet, maken geen oogcontact, kijken niet rond en wisselen geen sociale beleefdheden of signalen uit. Want al die dingen leiden je af van het aandachtig en vooral ook open aanwezig zijn, van de ware betekenis van het begrip sesshin.
Die openheid, dat niet weten – de belangrijkste poort naar een 'ander weten' – vind ik mooi weerspiegeld in een kunstwerk dat in mijn dokusan-kamer staat. Het is gemaakt door Ferdie Westen, een vriend over wie ik wel eens meer heb geschreven. Kijk ook even op zijn eigen site.
Zo oefen je je dan in iets wat de filosoof Otto Duintjer in zijn boek Onuitputtelijk is de waarheid levensbeaming ‘om niet’ noemt, de kern van zingeving en levenskunst. Hierbij gaat het om: je meer leren blootstellen aan de werkelijkheid, zoals die zich per situatie manifesteert, om ons en in ons, zonder afweer of verdringing enerzijds en zonder vastklampen of verslaving anderzijds’. Wat is er beter dan stilte om deze poort van blootstelling in te gaan?
(van 13 tot 17 juli begeleidt Dick Verstegen een zomerretraite: meer info)
