“De demon van de acedia is de lastigste. Eerst zorgt hij ervoor dat de zon lijkt stil te staan en dat de dag wel vijftig uren telt. Dan jaagt hij de monnik op om voortdurend uit het raam te kijken en uit zijn cel te lopen, om te kijken of de zon nog ver van het negende uur verwijderd is en om te kijken of er geen broeder komt. Vervolgens laat hij een aversie in hem opkomen tegen de plek waar hij leeft, tegen zijn levenswijze en tegen de handenarbeid. Kortom, hij mobiliseert heel zijn geschut om te bekomen dat de monnik zijn cel verlaat en er de brui aan geeft.”
Heel herkenbare woorden, van de woestijnmonnik Evagrius van Egypte (345-399). Hoe wonderlijk is het dat in een compleet andere tijd en leefomgeving, menselijke ervaringen toch zo gelijkaardig kunnen zijn. Zwijgen en stilzitten bijvoorbeeld. Geconcentreerd doorwerken of zonder afleiding mediteren. Hoezeer we er ook naar snakken, het is niet simpel om de opgezochte stilte en afzondering te verdragen. Want zoals Evagrius ervaart: dan komen de demonen. Die van de acedia of lusteloosheid als eerste. De demon van de langoureuze zondagmiddag, zeg maar. Je hebt eindelijk de rust waar je zo naar verlangde. Een lege dag vol uren om je in stilte en toewijding te concentreren, bewust te ontspannen of je op verinnerlijking toe te leggen.
Maar het gaat niet.
Het lukt niet.
Je benen zijn rusteloos. Je handen fladderen voortdurend. In je hoofd is het niet stil. Continu snakken je hersens naar de dopamine van prikkels, afleiding, verstrooiing. Wat een geruststelling dat het kennelijk iets universeel-menselijks is. We worstelden er ook al mee toen er nog geen sociale media waren.
Het citaat van Evagrius komt uit de catalogus bij de tentoonstelling Van de wereld. Beelden van beslotenheid en bevrijding. Dit is de openingsexpo van het nieuwe museum PARCUM in Leuven. Je vindt er religieuze kunst uit heel Vlaanderen in het prachtige kader van de gerenoveerde Abdij van Park. Vergis je niet. Wie bij religieuze kunst enkel aan brave heiligenbeelden en schilderijen van Bijbelverhalen denkt, wordt hier behoorlijk verrast. Zoals de titel van de tentoonstelling aangeeft, is de rode draad terugtrekking en isolement. Wat brengt een mens – door de eeuwen heen en in alle contreien – ertoe om zich af te zonderen, zich alle wereldse geneugtes te ontzeggen? Dit alleen-zijn (na verloop van tijd steeds meer in groep, in kloosterordes omdat dat nu eenmaal praktischer en veiliger is) is geen eenzaamheid.
Door te leven in afzondering en zoekend naar God, leggen de heremieten en kloosterlingen een innerlijke weg af. Ze groeien van lichamelijke beslotenheid naar geestelijke bevrijding. Een proces dat zich in stilte voltrekt. Gebed en meditatie staan daarbij centraal, maar eenvoudig is het niet. Minutieuze handenarbeid wil al eens helpen bij de spirituele oefeningen, daarvan getuigen bijvoorbeeld de prachtige en ingenieus in 3D geborduurde Besloten Hofjes uit een klooster in Mechelen. De herhaling van stille handenarbeid brengt de geest automatisch tot rust, het verklaart het succes van kleurplaten voor volwassenen of de revival van breien vandaag. Ook tekst en beeld helpen bij de dagelijkse meditatie. Om de concentratie te bevorderen waren er tal van zogenaamde devotionalia: rozenkransen, kruisen, beeldjes en relieken, tekstfragmenten uit de Bijbel en uit heiligenlevens. Bedoeling was om tot innerlijke stabiliteit te komen en zo, onthecht, te reiken naar God.
In alle rust ‘wonen met zichzelf’. Niet vluchten uit de wereld maar bij jezelf durven te zijn, zo bouw je je identiteit op, word je jezelf. Mindfulness avant la lettre, de woestijnvaders wisten het al. Deze boeiende tentoonstelling met kunstwerken van lang geleden en vandaag, laat een zekere verbondenheid voelen met stiltezoekers door de eeuwen heen.
Ik ben geïntrigeerd door alle beelden en verhalen van mystieke beslotenheid, maar ben toch blij dat ik de vrijheid heb om de cellen te verlaten. En nog een wandeling te maken rond de abdij in de koude schemer, waar de trekganzen op de plassen verstillen voor de nacht.
Van de wereld. Beelden van beslotenheid en bevrijding, nog tot 25/2 in PARCUM, dialoogmuseum voor religie, kunst en cultuur, Leuven, www.parcum.be
